مسیر و مقصد درس «انسان، طبیعت، معماری»

بسمه الحکیم

با تقدیم سلام خدمت دانشجویان و همکاران خوب درس «انسان، طبیعت، معماری» 

در این متن، مسیر و مقصد کلاس «انسان، طبیعت، معماری» معرفی می شود. بدیهی است نظرات اندیشمندان، استادان همکار و دانشجویان عزیز، نقش بسزایی در تکمیل کار خواهد داشت و بنده مشتاق شندین یا خواندن این نظرات هستم. مطالب در دو بخش «مسیر و مقصد» و «جمع بندی و نتایج درس» ارائه می گردد: 

بسمه الحکیم

جمعبندی درس انسان، طبیعت، معماری

در این متن، مسیر و مقصد کلاس «انسان، طبیعت، معماری» معرفی می شود. بدیهی است نظرات اندیشمندان، استادان همکار و دانشجویان عزیز، نقش بسزایی در تکمیل کار خواهد داشت و بنده مشتاق شندین یا خواندن این نظرات هستم. مطالب در دو بخش «مسیر و مقصد» و «جمع بندی و نتایج درس» ارائه می گردد:

بخش اول: مسیر و مقصد درس (آنچه طی شد-چه کردیم؟)

هدف اصلی این درس، جلب «توجه» دانشجو به سه مؤلفه «انسان، طبیعت و معماری» و نقش آنها در کیفیت مکان می باشد. به همین منظور دو برنامه درون کلاسی و برون کلاسی تدبیر شد.

در برنامه برون کلاسی، تلاش شد طی هماهنگی با دیگر دروس پایه (مقدمات طراحی و بیان معماری) تمرینهای مشترک و مکمل به دانشجویان داده شود تا زمینه شکل گیری فهمی یکپارچه از معماری و عوامل مؤثر بر تشکیل و تغییر آن در ذهن دانشجو فراهم شود؛ همچنین جهت گیری تمرینها با رویکرد معماری ایرانی تدبیر شد تا هم حافظه بصری و هم نگاه معنایاب دانشجویان با سنت معماری ایران اسلامی آشنا و مأنوس شود. فرض این است که با اشاراتی که اساتید در کلاس دارند، به تدریج نگاه معنایاب دانشجو از کالبد به اصول و مبانی معماری اصیل سوق داده شود؛ سیری از ظاهر به باطن.

در برنامه درون کلاسی، چهار تمرین پیشبینی شد که در هر کدام از سه تمرین اول، زمینه توجه دانشجو به یکی از سه مؤلفه کلیدی یادشده فراهم شده و تمرین آخر وظیفه یکپارچه سازی نظر و عمل را در وجود دانشجو بعهده دارد.

1-    در تمرین اول (با محوریت معماری) تلاش می شود طی خوانش باغ فین، بعنوان یک نمونه معماری موفق و با کیفیت، از طریق حضور در محل و درک واقعی کیفیتهای مکانی آن با حواس پنجگانه، سپس تحلیل بیشتر که نیازمند مطالعات کتابخانه ای مستندات مرتبط است، عوامل مؤثر بر کیفیت باغ فین را در هر سه عامل «انسانی، طبیعی و کالبدی» کشف گردد. در این تمرین 3 مرحله «توجه» به این ترتیب مطرح شد: کیفیت زندگی انسان- کیفیت مکان- روش ابزارهای معمارانه

2-    در تمرین دوم (با محوریت انسان) تلاش می شود با آموخته ها و ساختار ذهنی که از تمرین پیشین کسب شده، معماری کلاس درس ابتدا نقد و سپس پیشنهادهایی برای بهبود کیفیت آن ارائه شود. برای یادگیری بهتر، هشت عامل کالبدی «کف، دیوار، سقف، بازشو، مبلمان، تأسیسات مکانیکی و الکتریکی (نور)»  از میان مجموع عوامل مؤثر بر کیفیت کلاس، مبنای ارزیابی کلاس و پیشنهادهای طراحی آن قرار گرفت. در این تمرین 3 مرحله «توجه» به این ترتیب مطرح شد (م.م.پ): ترسیم وضع مطلوب (ایده آل) کلاس- ارزیابی وضع موجود-پیشنهادهایی برای رسیدن از وضع موجود به مطلوب.

3-    در تمرین سوم (با محوریت طبیعت) با شناسایی پدیده های طبیعی، که صنع خالق حکیم و عادلند، سعی می شود روشهای بهره گیری از آموزه ها و ظرفیتهای طبیعت در معماری تجربه شود. در این راستا شش رویکرد/روش تعامل معماری با طبیعت شامل «نقش و نگار، سازه، مصالح، فرم، عملکرد، فرآیند» مطرح و دانشجویان تلاش کردند یکی از پدیده های طبیعی را از این شش منظر بررسی نموده و کاربرد آن را در معماری بطور عام (تجربه دیگر معماران یا پیشنهاد دانشجو) یا در طرح کلاس درس یا ورودی دانشگاه بیابند و تجربه کنند. یادآور می گردد که میزان بهره مندی از طبیعت مستلزم شناخت کافی از پدیده هاست که ممکن است در ظرف زمانی کلاس نگنجد.

4-    تمرین چهارم نقش جمعبندی سه تمرین پیشین و یکپارچه سازی دانش و مهارت دانشجو را دارد. موضوع آن طراحی فضای ورودی دانشگاه کاشان انتخاب شده و دانشجویان قرار است با «توجه» به هر سه عامل «انسان، طبیعت و معماری» طراحی خود را پیش ببرند و کیفیتهای لازم برای این مکان را ایجاد کنند. در این تمرین 3 مرحله «توجه» با طرح 3 سوال کلیدی زیر به این ترتیب مطرح شد:

a.     طبیعت چه نقشی در طراحی ورودی دارد؟ بستر، الگو، مصالح، کیفیت بخش به مکان و بخصوص مکمل آن است. در باغ فین حضور طبیعت چگونه بود؟ آب، سبزی، نور، صدای طبیعت، مصالح بنا در کف و دیوار و سقف و بازشو، جنبه های نمادین، نقشهای دیوارها از طبیعت و ... یعنی طبیعت درونی طرح من چه داستانی دارد در راستای نیل به هدف طرح؟

b.     معماری یا کالبد یا روشهای معمارانه برای کیفیت بخشی به ورودی کدامند؟ هندسه ها، مواد و مصالح، همان 8 عامل را یکبار مرور کنیم. کف، دیوار، سقف، بازشو. هندسه و مصالح هرکدام. تاسیسات، نورپردازی و روشنایی، مبلمان شهری و داخلی؟

c.      انسان چه نقشی دارد؟ اول چه کسانی از آن بهره برداری می کنند؟ چه انسانهایی با این ورودی سروکار دارند؟ دانشجو، کارمند، استاد، والدین، مهمان، نگهبان ... سواره، پیاده، دوچرخه و ... ؟ هریک چه نیازهایی دارند؟ از حداقلی ها تا حداکثری ها.

 

بخش دوم: جمع بندی و نتیجه گیری (آنچه تصور می شود که بدست آید-چه شد؟)

معمار برای انجام معماری، نیازمند اصول، چهارچوب و قاعده مندی است. این اصول ریشه در مبانی نظری او دارند، یعنی نگرش او به «خدا، انسان، طبیعت و معماری»؛ نگرش آدمی، ریشه و سرچشمه تمامی تصمیمات اوست. هدف از تمرینهای این کلاس تغییر در نگرش دانشجوی معماری به «معماری» است. شاید بتوان مبانی و اصول زیر را بخشی از نتایج تمرینها دانست. تا کنون 10 اصل بعنوان پیشنویس بیانیه درس نگاشته شده و البته شما نیز می توانید در تکمیل این اصول مشارکت کنید:

1- انسان، اصل و آغاز داستان معماری و هدف آن است. اگر معماری را حل مساله بدانیم، اصل مساله انسان است و نیازهایی که قرار است مکانی که طراحی می کنیم و می سازیم، پاسخ آن باشد. پس اولین سوال هنگام طراحی، این است که نیازهای بهره برداران در این فضا چیست؟ این مکان چه نیازهایی را باید برآورده کند؟ من از طراحی این بنا چه هدفی دارم؟ پرسش آغازین معماری، درباره «انسان» و نیازهای اوست. اینجا پرسش از جنس چرایی است. علت و هدف طراحی و ساخت بنا؟ معماری برای انسان است. باید مبتنی بر برآوردن نیاز او تشکیل شود یا تغییر یابد. اصل، درون است و البته تناسب با محیط بیرون ابر اصل عدالت محوری و بجا بودن، مبتنی بر نیاز انسان و متناسب با محیط پیرامون، اینجا مطرح است.

2- طبیعت، بستر تشکیل و تغییر معماری است. پس سوال دوم معمار در هر پروژه این است که کار من چه اثری از طبیعت می پذیرد و احتمالا چه اثری +/- می گذارد؟ البته لازمه پاسخ به این سوال، شناخت درست از طبیعت و اقلیم هر بوم است. ... نیز طبیعت که ساخته پروردگار حکیم و عادل است، نظامی عادلانه و بجا دارد و استراتژی کلی ما باید هم آهنگی با آن باشد. همچنین می تواند الگوی مناسبی برای معماری ما باشد. حداقل از 6 جنبه می توانیم پدیده های طبیعی را بررسی کنیم که برای ما در معماریمان مفید باشند، که خود 6 پرسش و تحقیق در پی دارد. اینجا پرسش از چیستی است. چه فرصتها و تهدیدهایی بر طرح من اثر می گذارند؟ یا در ترازی بالاتر، طرح من چه فرصت یا تهدیدی برای محیط پیرامون خود است؟ این پرسش ناظر بر رابطه دوطرفه معماری با طبیعت است.

3- معماری باید مکمل طبیعت پیرامون خود باشد. هم از آن بهره ببرد و هم موجب آبادانی آن شود. آسیب رسانی به طبیعت، هرگز! همچنین طبیعت، مکمل درون معماری و یکی از مهمترین عناصر کیفیت بخش به مکان و بخصوص سرزندگی آن است. معمولا نیمی از زمینی که طراحی می کنیم، سطح اشغال و نیم دیگر، فضای باز است. پس باید به همان میزان درباره آن نیز اندیشید. بعنوان نمونه، اگر طبیعت را از باغ فین حذف کنیم، چه باقی خواهد ماند؟! افراط و تفریط در پرداختن به طبیعت، شایسته نیست و منجر به فروکاستن معماری می شود.

4- نظام تکوین و طبیعت، مخلوق و مربوب خالق حکیم عادل است، یک منظومه منسجم، هدفمند، حکیمانه و عادلانه که خدا مسخر انسان کرده و از او آبادانی آنرا خواسته. جایگاه معمار و  معماری در این منظومه تعریف می شود. پس باید هنگام معماری کردن، هم از این خلقت نیکو، که خود یک مدرسه معماری است، الگو و الهام گرفت، هم هماهنگ با آن کار کرد، هم موجب آبادانی آن شد. یعنی استعدادهای بالقوه آنرا ابتدا کشف و سپس شکوفا کرده و رشد داد. این فرایند موجب شکوفایی استعدادهای معمار و بهره بردار نیز می شود. از این منظر، حرفه معماری، یک مسیر رشد همه جانبه می تواند باشد.

5- از طبیعت هر بوم (گیاهان، جانوران، حتی شاید جمادات) می توان بعنوان الگویی برای معماری استفاده کرد. این الگو ممکن است ساختاری، سازه ای، فرمی، یا ... باشد. اما در نهایت خودش اصل نیست، بلکه برآوردن درست نیازهای انسان بهره بردار اصل است. وگرنه یکجور بت سازی افراطی خواهد شد.

6- بوم به معنای برآیند «انسان، طبیعت و معماری» یک سرزمین است که بر معماری اثرگذار و البته کمی هم از آن اثرپذیر است. معمار باید به بوم توجه کند، آنرا بشناسد و نسبت به آن راهبرد مشخص و روشنی داشته باشد.

7- معماری، که بعنوان مکان زندگی انسان، هدفش برآوردن نیاز اوست، الفبایی دارد (کف، دیوار، سقف، بازشو + مصالح) که با روشهای مختلفی قابل ترکیبند تا جمله سازی کنیم، هندسه و مصالح مهمترین عامل ترکیب این الفباست و نقش «دستور زبان» را دارد. البته می توان از الفبای طبیعت خداوند با معماری ترکیب کرد و جملاتی (مکانهایی) غنی تر ساخت. پرسش معمار اینجا از جنس چگونگی است: من چگونه می توانم در این مکانی که قرار است طراحی کنم، آن نیازها را برآورده سازم؟ چگونه با این الفبای معماری در بستر طبیعت، مکانی ایجاد کنم که نیازهای انسان مورد نظر را برآورده سازد؟ چه هندسه ای در افق و ارتفاع، در پلان و حجم و نما و پوسته؟ در توده و فضا، چه مصالحی؟ طبیعت را چگونه به کار بگیرم و سامان دهم تا مرا به هدف نزدیک کند؟ از آب، سبزی، نور و ... چگونه و چقدر در راستای نیل به هدف استفاده کنم؟ از این منظر، مساله معماری متاثر از دو عامل است که باید متاثر از ایندو تعریف شود: اول عامل درونزا، یا نیاز انسان که اصل است و دوم، عوامل برون داد یا بستر بنا، آنهم در رابطه ای دوطرفه با یکدیگر. در نهایت پاسخ بهینه مساله معماری در حد تعادل این دو یافت می شود.

8- نتیجه و برآیند سه عامل «انسان، طبیعت و کالبد معماری» موجب شکل گیری مکان زندگی انسان می شود که این محصول (پاسخ ما به پرسشها که البته تابع مهارت طراحی و حافظه بصریمان است) می تواند در راستای هدف یا دور از آن باشد، که پرسش بعدی ما این است که چقدر پروژه/طرح من به هدف رسیده است؟ طرح من چقدر پاسخ مساله معماری را داده است؟

9- به هنگام ارزیابی طرحمان، چه در گامهای طراحی و چه پایان کار، شاید پس از پاسخ منصفانه، نیازمند بازنگری و اصلاح و تکمیل طرح باشیم و این مسیر رفت و برگشتی، یا چرخه پرسش-پاسخ-ارزیابی، آنقدر ادامه می یابد تا به پاسخ بهینه، نسبتا خوب برسد، البته بشرط اینکه تعصب نداشته باشیم و به یک ایده یا فرم، نچسبیم! نتیجه کار می تواند در 3 سطح باشد: حداقل یک سرپناه، در ترازی بالاتر، یک ساختمان و در نهایت یک اثر معماری ارزشمند و فاخر. همانگونه که ترکیب کلمات توسط یک نویسنده خبره می تواند سراییدن یک شعر زیبا و معنادار گردد، که هم خودش و هم بهره برداران و هم چه بسا طبیعت پیرامون، راضی و دلخوش شوند که در پی آن رضای خالق هستی جلب گردد. همچنین دو سطح پاسخگویی معماری، حداقل برآوردن نیازهای مادی انسان و حداکثر، نیازهای معنوی او یا زمینه سازی رشد اوست که این دومی، جنبه هنری، بیانی و نمادپردازانه معماری است.

10- از تجربیات خوب و بد معماران دیگر می توان بهره جست، بخصوص در تعامل معماریشان با طبیعت و انسان. چه معماران ایرانی و چه غیر ایرانی. اما از آنجا که بوم ایرانی، مشترک است، بهره گیری از عقل و تجربه معماران ایرانی، بر غیر آن اولویت دارد.

 والحمدلله اولا و آخرا